भावेश भाटिया, महाबळेश्वर
२०१० मध्ये मी, माझीपत्नी सोहिनी वमुलगा अपार सातारायेथे एका कार्यक्रमानिमित्त गेलेलो होतो. एक दिवसथोडा मोकळा होताव अपारची महाबळेश्वरबघण्याची फार तीव्र इच्छा होती, म्हणूनआम्ही सकाळीच साताऱ्याहून निघालो. महाबळेश्वरमध्येप्रवेश करण्याच्या रस्त्यावरच भावेशभाटिया यांचे मेणबत्ती बनविण्याचेवर्कशॉप आहे, तिथे१०–१५ मिनिटांसाठीजावू व नंतरपॉईंट्स बघू या म्हणून आधी भावेशकडेगेलो. भावेश भाटियानावाच्या अतिशय गोड व्यक्तिमत्वाच्याअंध व्यक्तीची झालेली तीपहिली भेट. तेथे त्यावेळी २५० प्रकारच्या सुगंधीव डेकोरेटिव्ह मेणबत्त्यातयार केल्या जायच्यात. ते सर्व भावेशनेआम्हाला अतिशय जिव्हाळ्याने दाखविले. तो व त्याची पत्नी नीतासोबत बराच वेळ बोलत बसलो. दोन तास कसेगेलेत ते कळलेचनाही. तेथून निघतानामाझा २० वर्षांचामुलगा अपार म्हणालाकि, बाबा आतामहाबळेश्वरचे इतर पॉईंट्सनाही बघितले तरीचालेल. भावेशकडे आलो यातचसगळे महाबळेश्वर पाहण्याचाआनंद व समाधानमळाले. जो अपारअतिशय आतुरतेने महाबळेश्वरपाहण्यासाठी म्हणून उत्सुक होतात्याचे हे उद्गारहोते; आणि खरोखरचआता महाबळेश्वराच्या पॉइंट्समध्येभावेश भाटिया यांच्यासनराईज कॅण्डल व वॅक्ससंग्रहालय हा नवीनपॉईंट जोडल्या गेलेआहेत.
भावेश मुळचा कच्छमधील. वडील उपजिवीकेसाठी महाराष्ट्रातगोंदियाला आलेले. भावेशची दृष्टीशाळेत असतानापासूनच त्यालाअसलेल्या रेटिनाच्या आजारामुळे कमीकमीहोत चाललेली. शाळेतीलइतर मुले त्यालाआंधळा म्हणून चिडवायची. १५–१६ व्यावर्षी तर पूर्णतःअंधत्व आलेले. मात्र त्याची आई त्यालाम्हणायची तुला जगपहाता येत नसलेम्हणून काय झाले, असे काहीतरी करकि संपूर्ण जगतुझ्याकडे पाहायला लागेल. आईचेहे उद्गार त्याच्यासाठीकायम प्रेरणा देतराहिले. त्यामुळेच कदाचित भावेशपुढील आयुष्यात जगासाठीएक रोल मॉडेलबनला. दुर्दैवाने त्याचीआई पण याचदरम्यान कॅन्सरने गेली. तिच्याउपचारात बराच खर्चझाल्याने त्यांची आर्थिक परिस्थितीपण ढासळली होती. ते गोंदिया सोडूनमहाबळेश्वरला आलेत. तेथे उपजीविकेसाठी मिळेल ते कामकेले. भावेश लहानपणापासूनकल्पक व सृजनशीलहोता. तो खेळणी, पतंग इ. अनेक कलात्मक वस्तू बनवायचा. तो १९९९ मध्येमुंबईच्या नॅशनल असोसिएशन फॉर ब्लाइंड या संस्थेमध्येमेणबत्त्याचे प्रशिक्षण घेण्यासाठी म्हणूनगेला. पण अंधांनाहे काम जमतनाही म्हणून मेणबत्तीऐवजी त्याला मसाजिंग प्रशिक्षणालाप्रवेश देण्यात आला. मसाजचेप्रशिक्षण घेत असतानामेणबत्ती शिकवणाऱ्या शिक्षकांनामोफत मसाजकरुन त्यांच्याकडून त्यानेमेणबत्ती बनवायचे तंत्र आत्मसातकेले. प्रशिक्षण पूर्णकरून महाबळेश्वरला परतआल्यावर तो मसाजिंगचेकाम करू लागला. पण मेणबत्ती बनविण्याचेत्याचे स्वप्न त्याला स्वस्थबसू देत नव्हते. त्याने घरच्या घरी मेणबत्त्याबनवून पाहणे सुरुकेले व बाजारात५० रु. रोजाप्रमाणेभाड्याने घेतलेल्या ठेल्यावर त्यातो विकू लागला.
एक दिवस असाच भावेशबाजारात आपल्या ठेल्यावर मेणबत्या विकत होता. त्यादिवशी महाबळेश्वरलाहवापालट करण्यासाठी म्हणून काहीदिवस रहायला आलेलीनीता नामक युवती फिरत फिरत त्याच्या ठेल्याजवळ आली. एक अंध व्यक्ती मेणबत्त्या विकतोय हे पाहून तिला आश्चर्य वाटले. तिने भावेशबद्दल सविस्तर चौकशी केली. भावेशचाप्रामाणिकपणा, जिद्द पाहून तीप्रभावित झाली व दररोज त्याच्या कामात त्याला मदतकरायला म्हणून येऊ लागली. हळूहळू दोघांची मैत्री झालीव ते प्रेमातकधी पडले हे त्यांना कळलेच नाही. दोघांनी लग्न करण्याचानिर्णय घेतला. एका अंधमेणबत्ती बनवून विकणाऱ्या गृहस्थाबरोबर, सर्व काहीव्यवस्थित असलेली नीता लग्नकरते म्हटल्यावर तिलाकुटुंबियांच्या विरोध होणे स्वाभाविकचहोते; पण नीताआपल्या निर्णयावर ठाम होती. तिने आपल्या आईवडिलांना राजी केले. वर्षभरानंतर त्यांचे लग्न झाले. लग्न करून त्यांनीमहाबळेश्वरलाच एका छोट्याशाघरात संसार थाटला. अन्न ज्या भांड्यांमध्ये शिजवायचे त्याचभांड्यात मेणबत्त्या बनविण्यासाठी मेणवितळविले जायचे. कारण त्यासाठीवेगळी नवीन भांडीखरेदी करण्याची पणत्यांची परिस्थिती नव्हती. मात्र आता नीता सोबत आल्याने भावेशच्या कामाला चांगलीच गती आली व त्यांचा व्यवसाय वाढू लागला. हळूहळूदोघांनी कष्टातून एक दुचाकीवाहन खरेदी केले. लग्नापूर्वी सायकलसुद्धा चालविता नयेणारी नीता आतादुचाकी व पुढेचारचाकी वाहन पण चालवायलाशिकली.
भावेशने सुरुवातीला अनेक मेणबत्तीनिर्माते आणि संस्थांकडूनमार्गदर्शन घेण्याचा प्रयत्न केला. परंतु म्हणावा तास प्रतिसाद मिळालानाही. बँकेत कर्ज मिळण्यासाठी अर्ज केला, परंतु त्यांनीही नकारदिला. भावेश नीतासोबतमॉलमध्ये जाऊन तेथे विक्रीसाठी ठेवलेल्या मेणबत्त्यांना स्पर्शकरून, त्यांचा आकारआणि बनावट समजूनघ्यायला लागला. अशाप्रकारे मेणबत्तीबनविण्याचे कौशल्य त्याने हळूहळू आपल्या कल्पकतेने विकसितकरीत नेले. पुढेएका बँकेने त्याला१५ हजार रुपयेकर्ज दिले. त्यातूनत्यांनी कच्चा माल वसाचे खरेदी केलेव सनराइज कँडल हि कंपनी सुरुकेली. आज याकंपनीचा वार्षिक टर्नओव्हर २५कोटी रुपयांपेक्षा जास्तझाला आहे. ५किलो मेणापासून सुरुवातकेलेल्या भावेशला आता दररोज १२५ क्विंटल मेणमेणबत्त्या बनविण्यासाठी लागते. मेणबत्ती बनविण्यामध्येस्वतःची कल्पकता व सृजनशीलतावापरून विविध प्रकारच आकर्षकसुगंधी व शोभनीयमेणबत्त्या ते बनवूलागले. हळूहळू त्यांच्या मेणबत्यांनागमाहक आवर्जून खरेदीकरू लागले. ठेल्यावरहोणारी विक्री पुढे दुचाकीव नंतर व्हॅनमधूनहोणे सुरु झाले.
आज जवळपास १००००विभिन्न प्रकारच्या मेणबत्त्या भावेशचीकंपनी तयार करते. त्याच्या कंपनीत काम करणारेबहुतेक सर्व कर्मचारीअंध आहेत. आतापर्यंतदेशभरातील २३०० अंधांनाभावेशच्या कंपनीच्या मार्फत प्रशिक्षणव रोजगार उपलब्धकरून देण्यात आलेलाआहे. एकूण ७०अंधांसाठी निवासी प्रशिक्षणाची व्यवस्थाभावेशच्या कंपनीमार्मत महाबळेश्वर येथेसध्या उभी करण्यातआलेली आहे. त्यांनाभोजन–निवास व्यवस्थेशिवाय त्यांना स्टायपेंड पण प्रशिक्षणकालावधीमधे दिलेजाते. आपापल्या गावीपरत गेल्यावर मेणबत्त्याबनविण्यासाठी आवश्यक ती मदत–मार्गदर्शन सुद्धा पुरविलेजाते.
अंध व्यक्तिना डोळे नसलेतरी अंत:चक्षूंनीते जग पाहूशकतात, हेभावेशने सिद्ध करून दाखवलेआहे. या व्यवसायानेभावेशचे नाव देशातच नव्हे तर जगाच्यापाठीवर पोहोचले आहे. भावेशनेमोठ्या कठीण परिस्थितीतसुरु केलेला व्यवसाययशस्वी करून दाखवलाआहे. आज रिलायन्सइंडस्ट्रीज, रॅनबॅक्सी, बिग बाजार, नरोदा इंडस्ट्रीज आणिरोटरी क्लब सारखेमोठे ब्रॅण्ड्स त्यांचेनियिमत गमाहक आहेत. आजसंपूर्ण देशभरात तसेच जगातील६० देशांमध्ये त्यांच्यामेणबत्त्या निर्यात केल्या जातात. या सर्व कामातभावेशची पत्नी नीता हिचीखूपच मोलाची वमहत्वाची भूमिका राहिलेली आहे. आज ती कंपनीचीप्रशासकीय जबाबदारी यशस्वीपणे सांभाळतआहे. दृष्टीहीन तरुणांनास्वावलंबी बनविणे हे नीताआणि भावेश यांनीआपल्या जीवनाचे उद्दिष्ट मानलेआहे व तेत्यासाठी सतत प्रयत्नरतआहेत.
भावेश गोंदियाला शाळा शिकतअसतांनाच त्याची दृष्टी कमीव्हायला लागली होती. मात्रभावेश लहानपणापासूनच धाडसीस्वभावाचा होता. सायकल चालविणे, आसपासच्या टेकड्या–डोंगर चढणे, मनापासून निसर्गाचा आनंद वआस्वाद घेणे हात्याचा स्वभाव होता. १९८८साली वयाच्या सतराव्यावर्षी अकरावीला असतांनात्याने ठरविले की राष्ट्रीयएकात्मता हा विषयघेवून गोंदिया तेकाठमांडू–नेपाळ अशी सायकलनेयात्रा करायची. त्याच्यासोबत पोलिओझाल्यामुळे पायांमध्ये ताकद नसणारात्याचा मित्र पम्मी मोदीव दिनेश पटेलहा डोळस मित्र पण तयार झाला. त्यांनी सायकलमध्ये काही बदलकरवून दोन पायडलव काही गिअर्सबसवून घेतले. पायवापरु न शकणारात्याचा मित्र पम्मी समोरबसून हँडल पकडायचा. भावेशला दिसत नसल्यामुळेतो मागे बसायचाव पायडल मारायचेकाम करायचा. अशीडबलसीट साकयल चालविण्यासाठी बराचकाळ त्यांनी सरावकेलेला. गोंदिया ते काठमांडूव परत अशी५६२० किमीची सायकलयात्रात्यांनी ४५ दिवसातपूर्ण केली. दिनेशपटेल हा डोळस मित्र पण दुसऱ्या सायकलवरत्यांच्यासोबत यात्रेमध्ये होता. यासायकल यात्रे दरम्यानभावेशच्या पुढील आयुष्यातील वाटचालीचीबरीचशी बीजे रुजल्यागेलीत. या जगामध्येचांगुलपणा सगळीकडे ठासून भरलेलाआहे, वाईट माणसांचीसंख्या ही चांगल्यांच्यातुलनेत खूपच कमीआहे हे तोशिकला. नाना प्रकारच्याअडचणींना सामोरे कसे जावे, आपल्या उद्दीष्टांसाठी पैशांची जुळवाजुळव कशीकरावी, लोकांचे सहकार्य कसे मिळवावे इ. शिकलेल्याअनेक गोष्टी पुढीलआयुष्यात त्याला उपयोगी पडल्यात.
१९९९ साली भावेशनेप्रथमच दिव्यांगांसाठी जिल्हास्तरावर होणाऱ्या क्रिडास्पर्धेमध्ये वाच २८व्या वर्षी भागघेतला. सातारा जिल्हास्तरावरील यास्पर्धेमध्ये त्याने अनेक क्रिडाप्रकारांमध्येसहभाग नोंदवला वतेथून त्याच्या क्रिडा क्षेत्रातील वाटचालीला सुरुवात झाली. आतार्पंयत थालीफेक, गोळाफेक वभालाफेक यामध्ये त्याने राज्यव राष्ट्रीय स्तरावरील११४ पदके प्राप्तकेलेली आहेत. नुकतीच त्याची२०२० साली टोकिओयेथे होणार्‍यापॅराऑलिम्पिक स्पर्धेसाठी आपल्या देशातर्फे निवड झालेली आहे. देशासाठी सुवर्णपदक आणण्याचा त्याचासंकल्प असून त्यासाठीतयारी सुरू केलेलीआहे. एकीकडे आपल्यासनराईज कॅन्डल या कंपनीलाभरभराटीला घेवून जात असतांना, सोबतच त्याची यास्पर्धांसाठीची तयारी पण तेवढ्याचजोमाने सुरु आहे.
२००८ मध्ये वयाच्या चाळीशीमध्येते काश्मीरला श्रीनगर–सोनमर्ग–कारगिलला गेलेअसता, हिमालयाच्या शिखरांनीत्याला साद दिली. लहानपणी जवळपास डोंगरांवर चढण्याचाउद्योग भरपूर केलेला. आतावयाच्या चाळीशीनंतर पुन्हा मित्रांसोबतट्रेकिंग व गिर्यारोहणालासुरुवात केली. आतापर्यंत सह्याद्रीपर्वताचे सर्वात उंच शिखरकळसूबाई सहा वेळाचढून झाले. हिमालातीलकांगरा हे ६१२०मीटर उंचीचे शिखरपण काबीज झाले. आता पुढची चढाईही ६७५० मीटरउंचीच्या मीरा याशिखरावर होणार आहे. २०१९मध्ये जगातील सर्वातउंच शिखर माऊंटएव्हरेस्ट काबीज करण्याचा भावेशचासंकल्प आहे. त्यावेळीबहुधा तो माऊंटएव्हरेस्ट चढून जाणाराजगातील पहिला दृष्टीहिन व्यक्तीअसेल.
सन २०१९ चीमाऊंट एव्हरेस्ट मोहिमव २०२० मधीलटोकिओ पॅराऑलिम्पिकमध्ये भारतासाठीसुवर्णपदक या ध्येयासाठीभावेश स्वत:लातयार करतो आहे. त्यासाठी त्याचा दररोजमैदानावर कठोर परिश्रमव सराव सुरुअसतो. रोज ८–१० किमीधावणे, ५०० पुशअप्सव शारिरिक तंदुरुस्तीसाठीचीअन्य साधना त्याचीअव्याहतपणे सुरु आहे. पोलो मैदानावर धावण्याच्यासरावासाठी त्याची पत्नी नीता गाडीड्राईव्ह करते, गाडीला मागेएक १५ मुटाचादोर बांधलेला असतो, तो हातात धरुनभावेशने गाडीच्या मागे धावायचेअशी त्याची दररोजचीसर्कस सुरु असते. भावेश गमतीने सांगतोकी मला माझ्यापत्नीशी खूप सांभाळूनवागावे लागते. कारण एखादंदिवशी काही कमीअधिकझाले तर सकाळीधावतांना ती गाडीचावेग वाढवून देणचाधोका असतो !
एकदा रिलायन्सतर्फे भावेशचा सत्कार केलागेला व त्यालामदत म्हणून ५१लाखांचा चेक दिलागेला. भावेशने तो नम्रपणे परत केलाव त्याऐवजी रिलायन्सनेत्याला काम द्यावेअशी विनंती केली. अशाप्रकारे दिलेला चेक नाकारणारीव्यक्ती कदाचित रिलान्सला पणक्वचितच भेटली असावी. बर्‍याच बैठकांनंतरभावेशच्या कंपनीला रिलायन्सकडून काम मिळाले व नंतर त्यांच्या कामाच्या गुणवत्तेच्या आधारावर दरवर्षीच मिळत गेले. त्या नाकारलेल्या ५१लाखांच्या चेकच्या बदल्यात गेल्याकाही वर्षात त्यानेरिलायन्सकडून कैक कोटीरुपयांच्या आर्डर्स मिळवून पूर्णकेल्यात; यामध्ये भावेशची दूरदृष्टीव भक्कम व्यावसायिकदृष्टीकोन लक्षात येतो.
मेणबत्या तयार करतांनाजे मेण वायाजायचे त्याचे कायकरावे हा मोठाप्रश्न त्यांच्यापुढे होता. कारण अशाप्रकारच्या वेस्टेज मेणाने गोदामेभरलेली होती. बऱ्याचविचारांती त्यांनी यापासूनपुन्हा नविन मेणबत्यातयार करायला घेतल्यात. पण त्यामध्ये विविधप्रकारचे रंग वप्रकार असल्याने व तेसगळे एकत्र मिसळल्यागेल्याने त्यापासून बनविलेल्या मेणबत्यादिसायला चांगल्या नव्हत्या. पुन्हाविचार–चिंतन सुरुझाले. शेवटी त्यामध्येकाळा रंग मिसळूनसंपूर्ण काळ्या रंगाच्या मेणबत्त्यातयार करण्यात आल्यातव त्या विक्रीसाठीदुकानांमध्ये पाठविल्यात. बरेच दिवसझालेत तरी त्यातशाच पडून होत्या. काळ्या रंगामुळे त्यांना ग्राहकच मिळेना. पुन्हा भावेशची चौकटीबाहेरविचार करण्याची सवयकामी आली. त्यानेअसा प्रचार करणेसुरू केले कीया काळ्या रंगाच्यामेणबत्त्या वातावरणातील सर्व नकारात्मकगोष्टींना दूर ठेवतात! आणि झाले ! ज्यामेणबत्त्यांना एकही ग्राहक घेत नव्हता, त्यामेणबत्त्यांना इतकी मागणीआली की पुढलेकाही महिने त्यांनाबाकी सर्व कामेबंद ठेवून, केवळवेस्टेजमधूनच नाही, तर नविनमेणापासून फक्त काळ्यारंगाच्याच मेणबत्त्या बनवाव्या लागल्यात.
भावेशच्या वाटचालीत त्याची पत्नीनीता हिचा पणबरोबरीचा वाटा आहे. तिने भावेशकडे तोदृष्टीहिन आहे अशानजरेने कधीच बघितलेले/वागवलेले नाही. त्यामुळेपण स्वत:च्यादृष्टीहिनतेच्या मर्यादांवर मात करण्यासाठीव एक नॉर्मलव्यक्ती म्हणून जगण्यासाठी भावेशलामोलाची मदत झाली. नीताचा खंबीर पाठिंबा वआयुष्यातील प्रत्येक वळणावर असलेलीभक्कम सोबत यांच्याचआधारे, एरव्ही डोळस व्यक्तीपण धजावणार नाही, अशा प्रकारची नवनवीनआव्हाने तो स्विकारूव यशस्वी करूशकला.
महाबळेश्वरयेथील त्यांच्या कंपनीमधेतुम्ही त्यांचं काम पाहूशकता. तसेच त्यांनीआता महाबळेश्वर येथेवैक्स म्युझियम पणतयार केलेले आहेव अनेक थोरव्यक्तींचे मेणाचे पुतळे यासंग्रहालयात तयार केलेलेआहेत.
एवढे सगळे यश मिळवूनसुद्धा भावेश व नीता दोघेही अत्यंत नम्र, गोड व प्रेरणादायी व्यक्तीमत्व असलेले आहेत. त्यांना मिळालेल्या सर्वच गोष्टींबद्दल त्यांच्यामध्ये कृतज्ञताभाव, जो हल्ली दुर्मिळ झालेला आहे, अगदी ठासून भरलेला आहे व कदाचित एवढ्या उत्तुंग यशामागे ते एक महत्वाचे कारण असावे. त्यांना पुढील वाटचालीस शुभेच्छांसह..
एक पालक म्हणून हि त्यांच्यापासून बरेच शिकण्यासारखे आहे. एकुलता एक मुलगा गौरवसाठी ते आवर्जून वेळ काढायचेत, त्यामुळे ते त्याचामित्र बनू शकलेत. त्याला आग्रहपूर्वक मराठी माध्यमाच्या शाळेतच शिकविले, फाज़िल लाड केले नाहीत. १८ वर्षपर्यंत त्याला स्कुटर चालवू दिली नाही. सगळीकडे त्याला सोबत घेऊन त्याला गरिबी व इतर गोष्टी दाखविल्या. त्यामुळे कदाचित तो आज त्यांचा सामाजिकतेचा वारसा चालवितो आहे.